اسم چای از کجا آمد؟
در اغلب فرهنگ ها و زبان های آسیایی، "چا" واژه ای است که برای نامیدن دمنوش و برگهای گیاه کاملیا سیننسیس[1] به کار می رود. و این یعنی یک خاستگاه مشترک در کار است. اما چرا زبانهای اروپایی، حول حرف تی می چرخد؟ و آیا این دربارۀ همه زبانهای اروپایی صدق می کند؟
برای توضیح این تفاوت که در بدو امر یک مسئلۀ زبان‌شناختی ست، باید به تاریخ تجارت چای رجوع کرد؛ بعبارت دیگر تحلیل حرکت و توزیع چای از مبدا چین به سایر سرزمینهای آسیایی و نیز انتقال چای به اروپا مسئله را روشن خواهد کرد. بررسی تاریخِ تجارت چای نشان می دهد که مردمان فرهنگ‌هایی که چای از راههای دریایی به سرزمین‌شان رسیده، آنرا "تی" یا "ته" می نامند. از جمله در مرکز و غرب اروپا. منهای یک استثنای مهم تاریخی، یعنی پرتغال (که پیشگام تجارت چای از چین به اروپا بود و احتمالا این کار را نخستین بار از کانال تجار شمال چین صورت داده است) و در مقابل، زبانِ سرزمینهایی که ورود چای به آنجا از راههای زمینی صورت گرفته، آنرا به نام "چا" می شناسند؛ روسیه، خاورمیانه و شمال آفریقا.
ریشۀ این تفاوت به تنوع زبانی در چین باز می گردد. انتقال از راه زمینی یعنی آغاز حرکت از واژۀ "چا" در شمالِ چین، در فرهنگِ زبانیِ ماندارین[2]. و راه دریایی یعنی آغاز از جنوب؛ آغاز از واژۀ "تِ" در زبان مین نان[3] در میان مردمان آموی[4].
می توان گفت این جاده ابریشم بود که چا را به چای بدل کرد؛ پسوندِ "یی" را ایرانیان به چا افزودند و بصورت "چایی" به زبانهای روسی و هندی بازگرداندند. همچنین این پسوند پرکاربرد پارسی وارد زبان عربی، تورکی، کوردی و... شد.
ما هنوز به دقت نمی دانیم که نخستین اشارۀ مشخص به گیاه کاملیا سیننسیس چه وقت و در کدام متن تاریخی صورت گرفته است. برای مثال در حدود زمانی حکمرانی سلسله تانگ [5]در چین، بیش از ده واژه متفاوت برای ارجاع به گیاه چای وجود دارد که از این میان واژۀ "تو" بسیار پر کاربرد تر است. اما قسمت پیچیدۀ ماجرا آنجاست که "تو" همزمان به دو گیاه دیگر نیز اشاره می کند. ضمنا یک ثبت تاریخی بسیار کهن از "تو" در ترکیب با عبارت "آب جوشان" ثبتی است که در اثری از وانگ باو [6]آمده است. و ظن ارجاع به چای مورد نظر ما را تقویت می کند.
شواهد تاریخی مستند حاکی از آن است که در سلسله تانگ که عصر طلایی هنر و دوران تثبیت بروکراسی چینی بود، واژۀ "چا" جایگاه اسمیِ "تو" را مصادره کرده و به نامِ معینی برای ارجاع به آنچه ما امروزه چای می نامیم، تبدیل شده است.
[1] Camellia sinensis
[2] Mandarin Chinese
[3] Min Nan Chinese
[4] Amoy
[5] Tang dynasty
[6] Wang Bao
